Không chỉ đẹp thuần khiết, sen còn có một sức sống mãnh liệt trong ẩm thực chay Việt Nam. Từ đóa sen bé nhỏ, biết bao món ngon đã được tạo ra, đem đến khẩu vị mới mẻ và quyến rũ cho thực khách.
Nhắc đến ẩm thực chay, bên cạnh đậu hũ, nấm, thì sen là nguyên liệu được sử dụng phổ biến. Xét về giá trị dinh dưỡng, các thành phần của sen mang đến nhiều lợi ích khi chứa nhiều vitamin, khoáng chất và các dưỡng chất quan trọng khác như kali, phốt pho, đồng, sắt, mangan, thiamin, acid pantothenic, kẽm, vitamin B6, vitamin C… Vì vậy, thêm sen vào thực đơn không chỉ giúp đa dạng khẩu vị chay mà còn tốt cho sức khỏe.
Trong số các thành phần của sen thì hạt sen là nguyên liệu được sử dụng phổ biến nhất. Có thể kể đến một vài món ăn quen như: cơm hạt sen ủ trong lá sen đem hấp thơm lựng, dẻo bùi; xúp hay canh nấm hạt sen thơm ngon, chả sen béo bùi, bồ câu tần hạt sen hương vị tinh tế, cháo sen bổ dưỡng… Và đặc biệt là các loại chè thanh nhiệt. Hạt sen có thể kết hợp với rất nhiều nguyên liệu như nha đam, đậu đỏ, đậu xanh, nắm tuyết, nhãn nhục, hạnh nhân, táo đỏ… Mỗi loại mang đến một hương vị khác nhau, tạo sự đa dạng cho chè sen.
Sau hạt sen, hẳn phải kể đến củ sen. Củ sen tươi thanh ngọt, tính mát, sau khi được sơ chế cắt lát sẽ được sử dụng cho các món xào, gỏi, xúp, kho, chiên giòn… thơm bùi. Ngó sen hay thân sen thì thường được cắt khúc, chẻ nhỏ ngâm với chanh, giấm cho trắng giòn rồi đem trộn gỏi ăn vừa giòn, vừa mát. Hay như tâm sen, thành phần thường bị bỏ qua khi sơ chế hạt sen cũng được nhiều bếp chay tạo nên nhiều món ngon độc đáo khi dùng làm xốt hay nhồi cùng đậu hũ, ăn vừa ngon vừa có công dụng an thần, chữa mất ngủ, trị cao huyết áp… Ngay cả lá sen cũng là một nguyên liệu tuyệt vời khi dùng để hấp, tạo vị thơm thanh tao rất riêng mà không một loại lá nào có được.
Đa dụng như thế nên sen đã làm giàu thực đơn chay khi góp mặt trong hầu hết các danh mục từ món chính như món khai vị, món tráng miệng. Nếu như xúp sen bùi bùi ngọt thơm mà không ngấy, gỏi ngó sen, củ sen thơm giòn cho món khai vị; cơm sen, củ sen hầm, xào, kho, chiên giòn, chả sen… được dùng cho món chính thì các món chè vị bùi bùi, thanh mát tự nhiên được chế biến từ hạt sen cũng được nhiều người chọn làm món tráng miệng cho những ngày oi nóng.
Không đơn thuần là món ăn dinh dưỡng, món chay từ sen còn góp phần mang đến sự thư thái như một vị thuốc, một hình thức thư giãn. Việc dùng món chay sen lúc này không phải chỉ đơn thuần là thu nạp năng lượng, mà đã nên nghệ thuật thưởng thức. Xét về y học, hạt sen được biết đến như một bài thuốc quý trong hỗ trợ chức năng thận, hệ tiêu hóa, giúp ngon miệng, cải thiện sức khỏe phổi, tái khởi động hệ thống thần kinh và chữa chứng mất ngủ. Ngoài ra, hạt sen còn giàu chất xơ, không đường, hương vị thơm ngon, thích hợp với khẩu vị của nhiều người. Còn củ sen với thành phần dinh dưỡng phong phú không kém, cũng hỗ trợ cải thiện hệ tiêu hóa, giảm cholesterol, giảm huyết áp, tăng cường hệ miễn dịch, cân bằng tâm trạng, miễn nhiễm trầm cảm, tăng sự lưu thông, và duy trì hoạt động của enzyme trong cơ thể…
Một điều khiến sen trở nên thân thuộc trong ẩm thực chay chính là bản thân đóa sen bình dị còn giữ một vị trí thiêng liêng trong đời sống tinh thần, tượng trưng cho sự thuần khiết của cơ thể và tâm hồn. Đó là lý do mà những không gian ẩm thực chay thường dùng sen như một biểu tượng, họa tiết trang trí chủ đạo.
